Finanse - Sikorska-Dzięgielewska Krystyna - Prezentacje

Rozwój budżetu państwa – ujęcie historyczne W systemie finansów publicznych wszystkich krajów naj¬istotniejsze miejsce zajmuje budżet państwa. Instytucja budżetu w teorii finansów pojawiła się jednak stosunkowo późno, bo w XIX w. Dopiero więc na przełomie XIX i XX w. budżety stały się instytucją powszechnie uchwalaną w większości krajów euro¬pejskich i amerykańskich. Sam termin budżet pochodzi od łacińskiego słowa bulga, które oznacza torbę do gromadzenia dochodów. Jedną z najstarszych definicji tej instytucji sformułował J. B. Say, nie określając jej jeszcze budżetem, lecz bilansem potrzeb i dochodów państwa. Słowo budżet przyjęło się od czasów Wielkiej Rewolucji Francus¬kiej, a od 1802 r. było powszechnie używane, chociaż definicja jego nie była jasno określona. Pierwszeństwo w ustalaniu norm prawnych dotyczących budżetu państwa przypisuje się zazwyczaj ustawodawstwu francuskiemu. Do najbardziej znanych teoretyków budżetu należy R. Stourm, który jako jeden z pierwszych zdefiniował bud¬żet i określił zasady gospodarki budżetowej. Traktował on budżet nie tylko jako roczne zestawienie dochodowi wydat¬ków, ale i formę opiniowania działalności rządu przez parlament. Jemu też przypisuje się szczególną rolę w two¬rzeniu prawa budżetowego jako wydzielonej gałęzi prawa. Instytucja budżetu państwa, jak i jego treść podlegały przez wieki ewolucji. Można wyróżnić następujące ważniejsze etapy rozwoju budżetu państwa: • w 1273 r. Król Anglii Edward I wprowadził zapis do Wielkiej Karty Wolności mówiący, że nie będzie nakładał po¬datków bez zgody prałatów, baronów i innych wolnych ludzi. • w 1374 r. Król Ludwik Węgierski wprowadził do przywileju koszyckiego zasadę, że bez zezwolenia reprezentacji podatników (stanów) nie można nakładać nowych danin. • w 1504 r. Podczas obrad Sejmu w Piotrkowie, następuje rozdział skarbu królewskiego i publicznego. • w 1590 r., Za czasów Zygmunta III, opracowano budżet obejmujący całość dochodów i wydatków państwowych. • w 1628 r. W Anglii przyjęto zasadę zgody parlamentu na nakładanie podatków przez króla, tzw. „Petition of Rights" dało początek burzliwemu okresowi w historii Anglii i wieloletniej walce króla z parlamentem. W 1629 r. król Karol I rozwiązał parlament i wprowadził terror. Wybuchła rewolucja. Opustoszały skarb zmusił jednak króla do zwołania w 1640 r. parlamentu, którego pozycja po wybuchu rewolucji (1640-1660 r.) wzrosła. Oilver Cromwell, jako dowódca wojsk stojących po stronie par¬lamentu, rozbił wojska królewskie i doprowadził do ścięcia Karola I w 1649 r. (Film historyczny, Cromwell, dobra rola Richarda Harrisa, polecam dla osób lubiących historię, pod koniec 2003r. wydanie DVD). • w 1688 r. 8 lat po zakończeniu rewolucji parlament angielski zdobył na trwałe prawo zezwalające zarówno na pobór podatków, jak i prawo decydowania o sposobie ich zużycia, w „Bill of Rights". • w 1768 r. Na obradach sejmu został uchwalony pierwszy polski budżet, był jednym z wcześniejszych budżetów w Europie. Budżet ten obejmował dochody i wydatki Skarbca Koronnego oraz Skarbca Litewskiego. • w 1781r. Francuski minister skarbu J. Necker jako pierwszy odtajnił budżet, publikując jego dochody i wydatki, za co został usunięty ze stanowiska. Co ciekawe W 1788 r. w sytuacji kryzysu finansowego J. Necker został ponownie powołany na stanowisko ministra stanu. Podczas pełnienia tej funkcji przyczynił się do zwołania Stanów Generalnych. W 1789 r. został oskarżony o przygotowywanie rewolucji i po raz drugi odwołany ze stanowiska. Fakt ten stał się przyczyną oburzenia postępowej opinii publicznej, a także bezpośrednim powodem wybuchu powstania w Paryżu. • w 1791 r. Mocą Konstytucji 3 maja ustanowiono, że re¬prezentacja narodu ma prawo zatwierdzenia dochodów i wydat¬ków na każdy następny rok. • w 1830 r. Po raz pierwszy użyto w konstytucji terminu „budżet". Było to w Belgii. • po II wojnie światowej w krajach socjalistycznych roz¬szerzono znacznie zakres budżetu, który przejął finansowanie wielu zadań gospodarczych i socjalnych. • w latach pięćdziesiątych, w wysoko rozwiniętych krajach zachodnich miały miejsce eksperymenty z wydłużeniem okresu budżetowego, sporządzania odrębnych budżetów majątkowych i bieżących, próby dostosowania budżetu do przebiegu cyklu koniunkturalnego. • w 1985 r. Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął ustawę Gramma-Rudmana-Hollingsa o zrównoważeniu budżetu oraz parlamentarnej kontroli deficytu budżetowego. • w 1997 r. Polska, przyjęcie konstytucyjnego zakazu finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny; przyjęcie zasady ograniczenia długu publicznego do wysokości 3/5 PKB. Ten skrótowy zapis historii budżetu wskazuje, że Polska zajmuje w niej istotne miejsce. Już w XIV w. władca nie miał prawa, stanowienia podatków bez zgody szlachty. Był to pierw¬szy krok zmierzający w kierunku publicznej kontroli finansów. Na przełomie XV i XVI w. dokonano natomiast rozdziału majątku króla Polski od skarbu publicznego, zwiększając w ten sposób kontrolne funkcje Sejmu. Wydatki podzielono w nim na stałe (wydatki na policję, wojsko i różne wydatki cywilne) oraz wydatki nadzwyczajne (np. wydatki na spłatę- długów, subwencję dla króla i różne rodzaje wydatków gospodarczych. Niewątpliwie rozwój budżetu państwa dokonywał się w rezultacie rozwoju funkcji państwa. Funkcje te w początkowym okresie związane były z prowadzeniem wojen agresywnych lub obronnych, utrzymaniem wojska, policji, sądownictwa, później administracji publicznej. Zakres funkcji publicz¬nych państwa rozszerzał się wraz z ogólnym rozwojem społeczeństw, oraz wzrostem gospodarczym. Dotyczyło to np. organizowania i finansowania przez państwo szkół publicznych czy zadań z zakresu ochrony zdrowia obywateli. Rozszerzenie socjalnych funkcji państwa było rezultatem złożonych przy¬czyn. Wśród nich można wymienić ogólny postęp cywilizacyjny, pojawienie się ruchu związkowego, partii politycznych itp. Problemy socjalne obywateli przestały być wyłącznie ich prywatnymi sprawami. Przeciwnie, takie dziedziny, jak zdrowie, oświata, nauka itp. rzutowały na życie i rozwój jednostki oraz sprawne funkcjonowanie mechanizmu społeczno-politycznego. Państwo jako instytucja nie mogło już, tak jak w okresie feudalizmu i wczes¬nego kapitalizmu, unikać problemów związanych z zaspokajaniem potrzeb swoich obywateli. Wzrost roli państwa w sferze socjalnej wynikał więc po części z przymusu, jako rezultat presji społeczeństwa, jak również był skut¬kiem racjonalnego zachowania się państwa. Okazało się bowiem, że od tego czy wielkie problemy społeczne są właściwie, czy niewłaściwie rozwiązywane zależało po prostu istnienie państwa i trwanie danego ustroju społecz¬no-politycznego. Spełnianie przez państwo funkcji socjalnych znajdowało wyraz w budżecie państwa. W wyniku przyjmowania przez państwo funkcji socjalnych następował iloś¬ciowy wzrost budżetu. Program socjalny rządu (partii rządzących) stano¬wił ważny element programu działania władzy wykonawczej. Wzrosła też rola parlamentu w wyznaczaniu kierunków działania rządu oraz kontroli zadań przyjętych w ustawach budżetowych. O ile pojawienie się funkcji socjalnych państwa miało charakter stopnio¬wy, ewolucyjny, o tyle wkroczenie państwa w sferę gospodarki odbyło się gwałtownie. Aż do czasów wielkiego kryzysu gospodarczego z lat 1929-1933 rola państwa w sferze gospodarki była minimalna. Taka postawa państwa wynikała z obowiązującej doktryny ekono¬micznej, wedle której państwo powinno dystansować się od gospodarki. Kształtowanie się procesów gospodarczych - stosownie do tej doktryny - jest wyłącznie rezultatem działania mechanizmów i praw rynkowych. Wszelkie działania państwa w sferze gospodarki wywoływałyby zakłócenia w funkcjono¬waniu tego mechanizmu. Doktrynę tę odrzucono głównie z dwóch powodów: - negatywnych skutków żywiołowego działania mechanizmu rynkowego, czego dowodem był wspomniany kryzys, - pojawienia się atrakcyjnej teorii, której autorem był wybitny ekonomis¬ta J.M. Keynes. Splot tych dwóch okoliczności sprzyjał skrystalizowaniu się nowej dok¬tryny ekonomicznej, określanej jako interwencjonizm państwowy (czyli interwenio¬wanie państwa w sferę gospodarki). Jej istotę można określić najogólniej jako oddziaływanie państwa w kierunku łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego gospodarki. Z jednej strony chodzi o podtrzymywanie słab¬nącej co jakiś czas aktywności gospodarczej, z drugiej, hamowanie jej aktywności, gdy tempo wzrostu staje się niebezpieczne dla funkcjonowania gospodarstwa narodowego. Doktryna interwencjonizmu państwowego ozna¬czała radykalny rozwój budżetu państwa. Takie instrumenty budżetowe, jak podatki, wydatki, subsydia, pożyczki wewnętrzne itd. stały się od tej pory głównym narzędziem oddziaływania państwa na gospodarkę.